Zo beschermt borstvoeding

Borstvoeding is de beste babyvoeding: de samenstelling is precies afgestemd op de voedingsbehoefte van het kind en het biedt bescherming tegen allerlei infecties. Hoe die bescherming werkt wordt in dit artikel uitgelegd.

Weerstand

Op allerlei manieren kunnen ziekteverwekkers ons lichaam binnendringen, bijvoorbeeld via ingeademde lucht, voedsel, wondjes of insectenbeten. Gelukkig kan ons lichaam de besmetting door ziekteverwekkers afweren. Deze afweer bestaat uit a-specifieke afweer en specifieke afweer. A-specifieke afweer richt zich tegen alle ziekteverwekkers, en is aangeboren. De specifieke afweer richt zich tegen bepaalde ziekteverwekkers, en wordt in de loop van het leven verworven. De weerstand van je baby tegen ziekteverwekkers staat bij zijn geboorte dus nog letterlijk in de kinderschoenen. Het duurt zelfs een paar jaar voordat je kind zo goed reageert op ziekteverwekkers dat hij niet meer zo snel ziek wordt. Pas aan het einde van de puberteit is zijn afweersysteem helemaal ‘klaar’.

A-specifieke afweer

Tot de a-specifieke afweer behoren de huid, de slijmvliezen en de fagocyten.
De huid is voor de meeste bacteriën ondoordringbaar. Stoffen die via de huid worden uitgescheiden, zoals zweet en talg, zijn giftig voor veel organismen. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de kliertjes van Montgomery in de tepelhof. Die scheiden vet af dat de tepelhof niet alleen soepel houdt, maar ook ziekteverwekkers afweert. Daarom is het ook niet verstandig je borsten te wassen met zeep. Zeep tast het beschermende vetlaagje aan. Zo kunnen ziekteverwekkers makkelijker door de huid van de borst.
De slijmvliezen in de luchtwegen, het maagdarmkanaal en de urinewegen zijn een tweede barrière voor ziekteverwekkers. Het slijm bevat allerlei stoffen die verhinderen dat ziekteverwekkers er doorheen kunnen. Het slijm wordt steeds vernieuwd en het oude slijm, met ziekteverwekkers en andere stoffen die het lichaam uit moeten, wordt verwijderd. In de luchtwegen gebeurt dit bijvoorbeeld door trilhaartjes die het slijm naar buiten werken waarna het via de slokdarm wordt afgevoerd.
Als ziekteverwekkers toch kans hebben gezien via de huid of de slijmvliezen in het lichaam door te dringen kunnen ze vernietigd worden door een speciaal soort witte bloedcellen, de fagocyten. Ze vernietigen de ziekteverwekkers en geïnfecteerde lichaamscellen. Deze vorm van a-specifieke afweer (fagocytose) werkt snel, maar brengt soms ook schade toe aan gezond weefsel.

A-specifieke afweer bij de baby

Bij je baby kunnen gemakkelijk ziekteverwekkers doordringen in zijn lichaam en ontstekingen, infecties en allergische reacties veroorzaken. Dit komt omdat de beschermlaag van zijn huid en de slijmvliezen van zijn luchtwegen, maag-darmkanaal en urinewegen nog volop in ontwikkeling zijn. De darmwand van een pasgeboren baby heeft nog grote ruimtes tussen de cellen. Je kunt het een beetje vergelijken met een zeef. Je lichaam neemt via de darmen allemaal voedingsstoffen op die nodig zijn om in leven te blijven. Bij volwassenen is de darm een soort hele fijne zeef. Maar bij een pasgeboren baby is die zeef meer een vergiet. Hele grote ‘brokken’ kunnen er zo doorheen. Niet alleen voedingsstoffen maar ook bacteriën en andere ziekteverwekkers. Daarbij komt dat de darmflora bij je baby nog helemaal moet worden opgebouwd. De darmflora van een volwassen mens bestaat vooral uit goede bacteriën die helpen bij de vertering van voedsel en die bescherming bieden tegen ongunstige  bacteriën.

Moedermelk en a-specifieke afweer

In moedermelk zitten een heleboel stoffen die zorgen voor de opbouw van een stevige wand van het darmslijmvlies. Een belangrijke stof die behoort tot de specifieke afweer, het secretoir immunoglobuline A (sIgA), legt een beschermende laag over de darmwand zodat die minder doorlaatbaar wordt. Moedermelk bevat ook stoffen (zoals de bifidus factor) die ervoor zorgen dat er in de darmen van je baby gunstige bacteriesoorten groeien. Deze gunstige bacteriesoorten zorgen voor een gezonde darmflora waardoor het voor slechte bacteriën niet zo goed toeven is in de darmen van een borstgevoede baby. Baby’s die  kunstvoeding krijgen hebben vaker ongunstige bacteriegroei in hun darmen, zoals de stafylococcen en E-colibacteriën die vaak darminfecties veroorzaken.
Goed werkend darmslijmvlies en een gezonde darmflora zijn heel belangrijk voor de weerstand. Het grootste deel van de infecties die een mens oploopt begint namelijk in de darmen. A-specifieke afweer alleen is echter niet genoeg om je te beschermen. Daarom is er ook een specifiek afweersysteem, dat zorgt voor immuniteit.

Specifieke afweer

Specifieke afweer is niet aangeboren, maar ontwikkelt zich in de loop van je leven. Steeds als je lichaam in aanraking komt met een ziekteverwekker maken bepaalde witte bloedcellen, de lymfocyten, de  ziekteverwekker onschadelijk door middel van antistoffen.Tegelijkertijd maken ze geheugencellen aan. Die geheugencellen zorgen ervoor dat bij een volgende infectie met dezelfde ziekteverwekker snel heel veel  antistoffen kunnen worden aangemaakt. Daardoor word je de eerste keer dat zo’n ziekteverwekker je lichaam binnendringt wel ziek, en de tweede keer niet meer. Je bent immuun geworden.

Specifieke afweer bij de baby

Je baby heeft bij zijn geboorte al antistoffen in zijn lichaam. Deze heeft hij van jou gekregen in de baarmoeder via de placenta. Die antistoffen beschermen je baby maar tijdelijk. Bovendien zijn ze alleen gericht tegen ziekteverwekkers waarmee jij in aanraking bent gekomen voor en tijdens je zwangerschap. En dus niet tegen ziekteverwekkers waarmee jij en je baby na de geboorte in aanraking komen. In de eerste maanden na de geboorte nemen de moederlijke antistoffen in het lichaam van je baby langzaam af. Intussen gaat je baby zelf antistoffen maken, maar dat kan hij nog niet zo goed als een volwassene dat kan.

Borstvoeding en specifieke afweer

De eerste melk die na de geboorte van je baby uit je borsten komt is colostrum. Colostrum wordt ook wel eens het vaccin van moeder natuur genoemd. Colostrum zit boordevol secretoir immunoglobuline A (sIgA), een antistof dat zijn werk doet in het darmkanaal van je baby. Niet alleen legt het een beschermende laag over de onrijpe darmwand, het voorkomt ook dat bacteriën via de darmen in het lichaam van je baby kunnen komen. Bovendien stimuleert sIgA het immuunsysteem van je baby om zelf sIgA te produceren.
Binnen twee weken na de geboorte is het colostrum overgegaan in rijpe moedermelk. De hoeveelheid sIgA in rijpe moedermelk is minder dan in colostrum. Maar omdat je baby veel meer moedermelk binnenkrijgt dan colostrum, waar hij maar hele kleine beetjes van drinkt, krijgt hij toch net zoveel antistoffen binnen.
Wat cijfers: een volwassen vrouw van 65 kg produceert voor zichzelf 2,5 gram sIgA. Een baby die volledig aan de borst is, krijgt dagelijks ongeveer 0,5 – 1,0 gram sIgA via de moedermelk binnen. Dat is ontzettend veel, als je nagaat dat die baby ongeveer een tiende deel van het gewicht van zijn moeder is.

Een theelepel moedermelk bevat miljoenen moleculen sIgA. De hoeveelheid sIgA neemt per milliliter moedermelk weer toe tijdens het afbouwen van de borstvoeding. Het duurt een aantal maanden voordat je baby zelf genoeg sIgA kan aanmaken.De sIgA die hij binnenkrijgt via de borstvoeding speelt dus een hele belangrijke rol bij het afweren van ziekteverwekkers.
Hoe komen die antistoffen nou in jouw melk? Het lijkt ingewikkeld, maar is eigenlijk heel eenvoudig. Overal in je lichaam zitten concentraties lymfocyten als het ware ‘op wacht’. Ze sporen ziekteverwekkers op en produceren als reactie antistoffen en geheugencellen. Ze zorgen er ook voor dat die informatie door je lichaam wordt verspreid, zodat ook op andere plekken het antistof zijn werk kan doen. Zo komt die  informatie onder andere ook in de borstklier. Daar wordt dan ter plekke antistof geproduceerd tegen de ziekteverwekker(s) waarmee jij in aanraking bent gekomen. Bovendien geef je via je melk niet alleen antistoffen door tegen ziekteverwekkers waarmee je tijdens de borstvoedingperiode in aanraking komt, maar ook tegen ziekteverwekkers waarmee je in het verleden in aanraking bent gekomen.

Thymus

Witte bloedcellen – fagocyten en lymfocyten – worden gevormd in het beenmerg. Een deel van de lymfocyten gaat daarna naar de thymus, een orgaan achter je borstbeen, ter hoogte van je hart. Daar ontwikkelen deze lymfocyten zich verder. Bij je baby is dit orgaan groter dan bij jou. Pas in de puberteit krimpt het tot volwassen omvang, onder invloed van hormonen. Bij borstgevoede baby’s is de thymus twee keer zo groot als bij kunstgevoede baby’s. Het hoe en waarom hiervan is nog niet duidelijk, maar men vermoedt dat dit te maken heeft met de invloed van stoffen in moedermelk op de ontwikkeling van de lymfocyten.

Wit bloed

In colostrum en moedermelk zitten behalve antistoffen ook de witte bloedcellen zelf. Ze bestrijden ziekteverwekkers en stimuleren de ontwikkeling van de specifieke afweer van je baby. Ze ‘leren’ het afweersysteem van je baby ook welke lichaamsvreemde stoffen het moet aanvallen  (ziekteverwekkers) en welke lichaamsvreemde stoffen het met rust kan laten (zoals voedingsstoffen). De levende cellen kunnen ook ter plekke sIgA maken. Bovendien verplaatsen ze zich door het lichaam van je baby waardoor ze ook op andere plaatsen dan in het darmkanaal bescherming kunnen bieden en de ontwikkeling van allerlei weefsels kunnen stimuleren. In de eerste weken zitten er in moedermelk ongeveer evenveel levende cellen als in bloed. Niet voor niets wordt het ook wel ‘levend weefsel’ of ‘wit bloed’ genoemd.

Andere beschermende stoffen in moedermelk

Er zitten in moedermelk ook allerlei andere stoffen die helpen bij de bescherming van je baby tegen ziekteverwekkers. Een aantal voorbeelden zijn:
– Lactoferrine en transferrine, twee ijzerbindende eiwitten. Bacteriën hebben ijzer nodig om zich te vermenigvuldigen. Lactoferrine en transferrine gaan de ijzeropname van bacteriën tegen en belemmeren zo hun groei.
– Lysozym, een enzym dat de celwand van bacteriën beschadigt, waardoor die uit elkaar valt.
– Interferon, een eiwit dat de groei en vermenigvuldiging van virussen remt.
– Complementfactoren, cytokines en chemokines, stoffen die allerlei chemische reacties in het afweersysteem in gang zetten.
– Lactoperoxidase, een enzym dat in het speeksel van de baby vooral actief is tegen de streptokokkenbacterie.
– Oligosacchariden, die het ziekteverwekkers moeilijk maken om zich te hechten aan het darmslijmvlies.

Nog veel meer goede stoffen

Moedermelk bevat nog vele andere antibacteriële en antivirale factoren. Van lang niet alle stoffen is precies bekend wat ze doen. Ongetwijfeld zal in de toekomst steeds meer bekend worden. Zo dacht men vroeger dat de beschermende stoffen in moedermelk alleen passief bescherming boden. Dus dat het afweersysteem van de baby zelf er niet aan te pas kwam. Inmiddels zijn wetenschappers ervan overtuigd dat bepaalde stoffen in moedermelk het afweersysteem van de baby actief helpen ontwikkelen en immunologische informatie van de moeder via haar melk wordt doorgegeven aan het afweersysteem van de baby. Onderzoek heeft onomstotelijk aangetoond dat het afweersysteem van een borstgevoed kind zich beter ontwikkelt dan dat van een kunstgevoed kind. Daardoor reageren borstgevoede kinderen sneller en beter op ziekteverwekkers en bijvoorbeeld ook op vaccinaties. Dat geldt niet alleen voor de periode dat je baby borstvoeding krijgt, maar ook nadat de borstvoeding is gestopt. Hoe langer je je kindje borstvoeding geeft, hoe groter het effect.

Bronnen

– Bastiaanssen C.A. en Jochems A.A.F., Biologie, Elsevier 1978
– La Leche League International, The Womanly Art of Breastfeeding, Schaumburg, Illinois 2003
– Riordan J., Breastfeeding and Human Lactation, 3rd edition, Jones & Bartlett 2004
– Semmekrot B.A., Borstvoeding en het immuunsysteem, Tijdschrift voor Verloskundigen 2001;26:296-303
– Semmekrot B.A., Borstvoeding en immuniteit, Lezing op het symposium “Borstvoeding, gezond voor nu en later”, Bergen op Zoom 2005
– Walker,Marsha (ed.), Core Curriculum for Lactation Consultant Practice, 1st Edition, Jones & Bartlett 2001